İstanbul’daki Bizans kiliselerinin tarihi ve mimarisi

[İstanbul’daki Bizans kiliselerinin tarihi ve mimarisi] Alexander van Millingen, Byzantine Churches in Constantinople their History and Architecture, MacMillan, London, 1912. xxix, 352, [1] s, metin içinde 116 plan ve resim, metin dışında 92 levha (4’ü katlanır plan), ex-library, indeks, 25.5 x 17 cm, yayıncısının desenli bez cildinde. Yazar kitabın önsözünde Byzantine Churches in Constantinople’ın 13 sene önce yayınlanan Byzantine Constantinople, the Walls of the City and Adjoining Historical Sites (London, 1899) isimli kitabın devamı olduğunu yazmaktadır. Van Milingen, İstanbul'daki Bizans döneminden kalmış eski kiliselere özel ilgi duyduğunu önceki kitabında belli etmişti. W. S. George tarafından hazırlanan, o yıllarda Askeri Müze olan Aya irini Kilisesi'ne dair yayımlanan büyük boydaki kitaba tarihçesine dair bir bölüm yazmak suretiyle katkıda bulunmuştu (The Church of Saint Eirene at Constantinople, with an historical notice by A. Van Millingen, Oxford, 1912, s 1-8). Bunun arkasından Van Millingen, çok yıl önce Avusturyalı mimar D. Pulgher'in giriştiği bir çalışmayı yeni baştan ele alarak, İstanbul'daki hemen hemen hepsi cami veya mescide dönüştürülmüş eski kiliselerden 19. yy'ın sonlarında ayakta duranlara dair müzayedemizde sunduğumuz eseri hazırlamıştır. Edinburgh'da mimarlık öğretim görevlisi olan Ramsay Traquair bu çalışmanın plan ve kesitlerini çizmiş, W. S. George ile A. E. Henderson da yardımcı olmuşlardır. Kitapta 22 eski kilise ayrı ayrı monografyalar halinde incelenmiştir. Millingen'in bunları adlandırmada bazı hatalara düştüğü, dolayısıyla binaların tarihçelerinde yanlış bilgiler verdiği bugün belli olmaktadır. Fenarî İsa Camii'ni Panakrantos Kilisesi, Kalenderhane Camii'ni Diakonissa, Atik Mustafa Paşa Camii'ni Petrus ve Marcus Kilisesi, Sancaktar Hayreddin Mescidi'ni Gastria Kilisesi, Toklu Dede Mescidi'ni Aya Tekla Kilisesi olarak teşhis etmesi aldatıcıdır. Bu büyük eserin hazırlandığı ve baskıya verildiği yıllarda, Alman Cornelius Gurlit ile Fransız Jean Ebersolt da İstanbul'daki Bizans kiliseleri üzerine çalışmalar yapmışlar, hemen aynı tarihlerde eserleri basılmıştır. Van Millingen'in eseri bunlara nispetle kiliseler hakkında daha toplu bilgi verdiğinden aranan bir kitap olmuş ve 1974'te Londra'da tıpkıbasımı yayımlanmıştır. Robert Kolej'de kurduğu çok zengin Bizans kütüphanesi The Van Millingen Library olarak adlandırılmıştır.