Osmanlı İmparatorluğu'nun Tam Bir Etüdü-William Eton, A Survey of the Turkish Empire, in which are considered, I. Its Government, Finances, Military and Naval Force, Religion, History, Arts, Sciences, Manners, Commerce, and Population. II. the State of the Provinces, Including the Ancient Government of the Crim Tatars, the subjection of the Greeks, their efforts toward emancipation, and the interest of other nations, particularly of Great Britain, in their success, III. the Causes of the Decline of Turkey, and those which tend to the prolongation of its existence, with a development of the political system of the late Empress of Russia, IV. the British Commerce with Turkey, the ncecessity of abolishing the Levant Company, and the danger of our Quarantine regulations. with many other important particulars. London T. Cadell, jun. and W. Davies, 1801 (3. baskı). xxviii, 500 s, 21.5 x 13 cm, yan sayfaları ebrulu sırtı tümsekli modern deri cildinde. İngiltere'nin XVIII. yüzyıl ortalarında Britanya Adasını tamamen hükümranlığı altına aldıktan sonra bir imparatorluğa dönüşmesiyle birlikte Doğu, Londra'nın ilgi alanına girmeye başlamıştı. Daha önce genellikle seyyahların ya da maceraperestlerin masalsı anlatılarının, halkı eğlendirmek ve korkutmak için yapılan gazete haberlerinin gözde konusu olan Doğu ve Osmanlı İmparatorluğu, bu yeni devirde Aydınlanma Çağının birinci elden gözleme dayalı "Doğu'yu keşif" literatürünün bir parçası haline gelecekti. Bu eser İngiltere'de hızla büyüyen bu literatürün en önemli örneklerinden birisidir. Ticarî ve diplomatik görevleri sebebiyle uzun seneler İzmir, Basra, Malta ve Odessa'da kalmış olan William Eton 1794-1801 yıllarında, William Pitt kabinesinde Savaş Bakanlığı yapmış Henry Dundas'a "Doğu uzmanı" olarak hizmet etmiştir. Uzun süre Oriental Company nin temsilciliğini de yapmış William Eton'ın ticarî bağlantıları Osmanlı Imparatorluğu'nun pek çok bölgesinde bulunmasına imkan verirken, Ingiltere'nin St. Petersburg elçiliğinde sekreter olarak geçirdiği beş yıl bilhassa Prens Potemkin ile yakın bir ilişki içinde olmasını sağlamıştır. Yaptığı seyahatlerde ve üstlendiği görevler esnasında edindiği izlenimleri, 1802 ve 1807'de yayımlanan Authentic Materials for History of the People of Malta ve 1805'de yayınlanan A Concise Account of the Commerce and Navigation of the Black Sea başlıklı kitaplarda toplayan Eton'ın en çok ses getiren eseri, 1798'de ilk baskısı yapılan A Survey of the Turkish Empire isimli çalışmasıdır. Bu kitabın takip eden on sene içinde üç kez daha (1799, 1801, 1809) basılmış olması, gördüğü yoğun ilginin bir işaretidir. Başlığının da ima ettiği gibi A Survey of the Turkish Empire, bir seyahatname olmaktan ziyade Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki politik ve ekonomik etkisini artırmaya çalışan Ingiliz kabinesine sunulmuş bir rapor mahiyetindedir. Nitekim Eton, bir taraftan Osmanlı Imparatorluğu'nun siyasî, askerî, iktisadî vaziyetini tasvir edip, gündelik hayat hususunda okurlarını bilgilendirirken, diğer taraftan da Rusva ve Fransa'nın Osmanlı İmparatorluğu'na karşı takip ettikleri politika karşısında İngiltere'nin alması gereken pozisyonu ortaya koymaya çalışır. İngiliz emperyal düşüncesine hizmet eden ve onu yeniden üreten bir "uzman" olarak Eton, Fransız Ihtilâli ve Paris'in yayılmacı siyaseti nedeniyle, İngiliz ve Rus çıkarlarının "Ortadoğu"da, bilhassa Mısır'da birleştiğinin altını çizer. İhtilal Savaşlarıyla altüst olan Aydınlanma Çağı Avrupasının "Doğu"ya bakışını yansıtan kitap, aynı zamanda devrin oryantalist literatürünün de tipik bir örneğidir. Nitekim kitaba hâkim olan oryantalist "dejenerasyon" söylemiyle Osmanlı Imparatorluğu'nun “yükseliş ve düşüşünü" açıklamaya çalışan Eton, Osmanlı askerî teşkilatındaki zaafı çöküşün bir tezahürü olarak ele almaktadır. Ancak yazar Türkler ve Müslümanların umumî hassalarını, âdetlerini ve gündelik hayatlarını tasvire başladığında, Osmanlı İmparatorluğu'nun siyasî başarılarını açıklayabilmek için devlet teşkilatı bahsinde bir anahtar olarak kullandığı bu "yükseliş ve düşüş" paradigmasını bir kenara bırakır. Zira Eton'a göre Türkler ve Müslümanlar kültürel açıdan, XIV. yüzyılda olduğu gibi XVIII. yüzyıl sonunda da "Batı"dan daha geridir ve geçen zaman içerisinde bu alanda hiç mesafe kaydedememiştir. Nitekim 'bağnazlıklarının bir sonucu olan kibirle malûl' olan Türkler'in "Batı"yı yakalamaları neredeyse imkânsızdır. Fikrî bakımdan İngiliz aydınlanmasının bir ürünü olan William Eton, "Osmanlı despotizmi ne de saldırarak, baskı altında ezildiğine inandığı Yunanlılar'ı savunur. Çağdağ Rumlar'ı, antik Yunan kültürünün devamı olarak takdim eden Eton, Rusya'nın Yunanistan'ı özgürleştirme çabasını onaylayarak, birkaç on yıl sonra Lord Byron ile zirveye çıkacak Filhelenist akımın öncülerinden birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. William Eton'ın "Osmanlı despotizmi" ve kültürü konusunda kimi zaman aşırıya kaçan görüşleri, devrin bir başka önemli yazarı Thomas Thornton'ın eleştirilerine maruz kalmıştır. Onbeş sene kaldığı İstanbul'da yaptığı gözlemlere dayanarak yayınladığı Present State of Turkey başlıklı iki ciltlik kitabında, cesaret, temizlik gibi vasıflarını ve Osmanli kültürünün edebî zenginliğini ön plana çıkartarak Türkler'i öven Thornton, A Survey of Turkish Empire'da Eton'un yaptığı Osmanlı tasviriyle gerçeğe Baron de Tott'dan daha fazla yaklaştığını belirtir. Ancak Thornton'ın tasviri ile Eton'ın çizdiği resim arasında, neredeyse hiçbir noktada benzerlik bulunmaması dikkat çekicidir. Netice olarak William Eton okura, bir Aydınlanma Çağı diplomatının "Doğu" gözlemlerini ve kolonyal iktidarın siyasî hedeflerini sunarken diğer taraftan da Osmanlı İmparatorluğu'nun XVIII. yüzyıl sonlarındaki vaziyeti hakkında hem çağdaşı okuyucusuna hem de bugün bizlere bir resim sunar. Ancak bu değerlendirmenin, Eton'ın temsilcisi olduğu İngiliz emperyal politikası çerçevesinde şekillendirilmiş subjektif bir tarafının da bulunduğu akıldan çıkartılmamalıdır. Eton'un bu kitabı yayınlandığı dönemde büyük ilgi görmüş, İngilizce'de dört kez basılmış, Fransızca ve Almanca'ya da çevrilmiştir. Blackmer 558 (1. baskı), Atabey 409 (2. baskı)
Kitabın Türkçe edisyonu ise 19. Yüzyılın Başında Osmanlı İmparatorluğu (İstanbul, 2009) başlıklı kitaptır.

Osmanlı İmparatorluğu'nun Tam Bir Etüdü

William Eton, A Survey of the Turkish Empire, in which are considered, I. Its Government, Finances, Military and Naval Force, Religion, History, Arts, Sciences, Manners, Commerce, and Population. II. the State of the Provinces, Including the Ancient Government of the Crim Tatars, the subjection of the Greeks, their efforts toward emancipation, and the interest of other nations, particularly of Great Britain, in their success, III. the Causes of the Decline of Turkey, and those which tend to the prolongation of its existence, with a development of the political system of the late Empress of Russia, IV. the British Commerce with Turkey, the ncecessity of abolishing the Levant Company, and the danger of our Quarantine regulations. with many other important particulars. London T. Cadell, jun. and W. Davies, 1801 (3. baskı). xxviii, 500 s, 21.5 x 13 cm, yan sayfaları ebrulu sırtı tümsekli modern deri cildinde. İngiltere'nin XVIII. yüzyıl ortalarında Britanya Adasını tamamen hükümranlığı altına aldıktan sonra bir imparatorluğa dönüşmesiyle birlikte Doğu, Londra'nın ilgi alanına girmeye başlamıştı. Daha önce genellikle seyyahların ya da maceraperestlerin masalsı anlatılarının, halkı eğlendirmek ve korkutmak için yapılan gazete haberlerinin gözde konusu olan Doğu ve Osmanlı İmparatorluğu, bu yeni devirde Aydınlanma Çağının birinci elden gözleme dayalı "Doğu'yu keşif" literatürünün bir parçası haline gelecekti. Bu eser İngiltere'de hızla büyüyen bu literatürün en önemli örneklerinden birisidir. Ticarî ve diplomatik görevleri sebebiyle uzun seneler İzmir, Basra, Malta ve Odessa'da kalmış olan William Eton 1794-1801 yıllarında, William Pitt kabinesinde Savaş Bakanlığı yapmış Henry Dundas'a "Doğu uzmanı" olarak hizmet etmiştir. Uzun süre Oriental Company nin temsilciliğini de yapmış William Eton'ın ticarî bağlantıları Osmanlı Imparatorluğu'nun pek çok bölgesinde bulunmasına imkan verirken, Ingiltere'nin St. Petersburg elçiliğinde sekreter olarak geçirdiği beş yıl bilhassa Prens Potemkin ile yakın bir ilişki içinde olmasını sağlamıştır. Yaptığı seyahatlerde ve üstlendiği görevler esnasında edindiği izlenimleri, 1802 ve 1807'de yayımlanan Authentic Materials for History of the People of Malta ve 1805'de yayınlanan A Concise Account of the Commerce and Navigation of the Black Sea başlıklı kitaplarda toplayan Eton'ın en çok ses getiren eseri, 1798'de ilk baskısı yapılan A Survey of the Turkish Empire isimli çalışmasıdır. Bu kitabın takip eden on sene içinde üç kez daha (1799, 1801, 1809) basılmış olması, gördüğü yoğun ilginin bir işaretidir. Başlığının da ima ettiği gibi A Survey of the Turkish Empire, bir seyahatname olmaktan ziyade Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki politik ve ekonomik etkisini artırmaya çalışan Ingiliz kabinesine sunulmuş bir rapor mahiyetindedir. Nitekim Eton, bir taraftan Osmanlı Imparatorluğu'nun siyasî, askerî, iktisadî vaziyetini tasvir edip, gündelik hayat hususunda okurlarını bilgilendirirken, diğer taraftan da Rusva ve Fransa'nın Osmanlı İmparatorluğu'na karşı takip ettikleri politika karşısında İngiltere'nin alması gereken pozisyonu ortaya koymaya çalışır. İngiliz emperyal düşüncesine hizmet eden ve onu yeniden üreten bir "uzman" olarak Eton, Fransız Ihtilâli ve Paris'in yayılmacı siyaseti nedeniyle, İngiliz ve Rus çıkarlarının "Ortadoğu"da, bilhassa Mısır'da birleştiğinin altını çizer. İhtilal Savaşlarıyla altüst olan Aydınlanma Çağı Avrupasının "Doğu"ya bakışını yansıtan kitap, aynı zamanda devrin oryantalist literatürünün de tipik bir örneğidir. Nitekim kitaba hâkim olan oryantalist "dejenerasyon" söylemiyle Osmanlı Imparatorluğu'nun “yükseliş ve düşüşünü" açıklamaya çalışan Eton, Osmanlı askerî teşkilatındaki zaafı çöküşün bir tezahürü olarak ele almaktadır. Ancak yazar Türkler ve Müslümanların umumî hassalarını, âdetlerini ve gündelik hayatlarını tasvire başladığında, Osmanlı İmparatorluğu'nun siyasî başarılarını açıklayabilmek için devlet teşkilatı bahsinde bir anahtar olarak kullandığı bu "yükseliş ve düşüş" paradigmasını bir kenara bırakır. Zira Eton'a göre Türkler ve Müslümanlar kültürel açıdan, XIV. yüzyılda olduğu gibi XVIII. yüzyıl sonunda da "Batı"dan daha geridir ve geçen zaman içerisinde bu alanda hiç mesafe kaydedememiştir. Nitekim 'bağnazlıklarının bir sonucu olan kibirle malûl' olan Türkler'in "Batı"yı yakalamaları neredeyse imkânsızdır. Fikrî bakımdan İngiliz aydınlanmasının bir ürünü olan William Eton, "Osmanlı despotizmi ne de saldırarak, baskı altında ezildiğine inandığı Yunanlılar'ı savunur. Çağdağ Rumlar'ı, antik Yunan kültürünün devamı olarak takdim eden Eton, Rusya'nın Yunanistan'ı özgürleştirme çabasını onaylayarak, birkaç on yıl sonra Lord Byron ile zirveye çıkacak Filhelenist akımın öncülerinden birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. William Eton'ın "Osmanlı despotizmi" ve kültürü konusunda kimi zaman aşırıya kaçan görüşleri, devrin bir başka önemli yazarı Thomas Thornton'ın eleştirilerine maruz kalmıştır. Onbeş sene kaldığı İstanbul'da yaptığı gözlemlere dayanarak yayınladığı Present State of Turkey başlıklı iki ciltlik kitabında, cesaret, temizlik gibi vasıflarını ve Osmanli kültürünün edebî zenginliğini ön plana çıkartarak Türkler'i öven Thornton, A Survey of Turkish Empire'da Eton'un yaptığı Osmanlı tasviriyle gerçeğe Baron de Tott'dan daha fazla yaklaştığını belirtir. Ancak Thornton'ın tasviri ile Eton'ın çizdiği resim arasında, neredeyse hiçbir noktada benzerlik bulunmaması dikkat çekicidir. Netice olarak William Eton okura, bir Aydınlanma Çağı diplomatının "Doğu" gözlemlerini ve kolonyal iktidarın siyasî hedeflerini sunarken diğer taraftan da Osmanlı İmparatorluğu'nun XVIII. yüzyıl sonlarındaki vaziyeti hakkında hem çağdaşı okuyucusuna hem de bugün bizlere bir resim sunar. Ancak bu değerlendirmenin, Eton'ın temsilcisi olduğu İngiliz emperyal politikası çerçevesinde şekillendirilmiş subjektif bir tarafının da bulunduğu akıldan çıkartılmamalıdır. Eton'un bu kitabı yayınlandığı dönemde büyük ilgi görmüş, İngilizce'de dört kez basılmış, Fransızca ve Almanca'ya da çevrilmiştir. Blackmer 558 (1. baskı), Atabey 409 (2. baskı)
Kitabın Türkçe edisyonu ise 19. Yüzyılın Başında Osmanlı İmparatorluğu (İstanbul, 2009) başlıklı kitaptır.

Paylaş
Soru Sor

Soru Sor